Aydınlatılmış Onam

20. yüzyılın ortalarından itibaren varlık göstermeye başlamasına rağmen hala yeterli değeri görememiş olan aydınlatılmış onam, sağlık hukukunu yakından ilgilendiren bir kavramdır. Aydınlatılmış onama temel teşkil edebilecek insan onuru ve özerkliğe ilişkin etik söylemler geniş kabul görmesine rağmen aydınlatılmış onamın teoride ne olduğu ve pratikte nasıl işletilmesi gerektiği ulusal ve uluslararası düzeyde daha fazla açıklamaya muhtaçtır. Hastaların kendilerine uygulanacak tıbbi müdahaleler hakkında yeterince bilgilendirildikten sonra ilgili müdahaleyi kabul ya da reddetmeleri anlamına gelen aydınlatılmış onam insan onuru ve özerkliğinin bir gereğidir.

Bu çalışma, tarihsel gelişimi itibariyle hekimin sorumluluğu bağlamında gündeme gelen aydınlatılmış onamın bir insan hakkı olarak kabul edilmesi ve yerinin pekiştirilmesini amaçlamaktadır. Aydınlatılmış onamın; insan onuru ve kendi kaderini belirleme hakkı, yaşama hakkı, sağlık hakkı gibi en önemli insan hakları ile yakın ilişkisi sebebiyle başlı başına bir insan hakkı olduğu ileri sürülebilir. Bu kabul aydınlatılmış onamdan beklenen faydaların gerçekleşebilmesi ve hasta özerkliği ve kendi geleceğini belirleme hakkının kâğıt üzerinde soyut bir kavram olarak kalmaması açısından önemlidir. Bu bağlamda aydınlatılmış onamın ne olduğu ve nasıl günümüzdeki konumuna ulaştığı, hasta-hekim ilişkisinde aydınlatılmış onamın etik temellerinin neler olduğu, insan onuru ve insan haklarıyla ilişkisi, bir insan hakkı olarak hukuk sistemlerindeki yeri araştırmanın temel sorunsallarını teşkil etmektedir.

(Tanıtım Bülteninden)

Konu Başlıkları

Aydınlatılmış Onamın Etik ve İnsan Hakları Boyutu
Aydınlatılmış Onamın Hukuki Dayanakları

İçindekiler

Önsöz 5
Kısaltmalar 11
Giriş 13
Birinci Bölüm
AYDINLATILMIŞ ONAMIN ETİK VE İNSAN HAKLARI BOYUTU
I. İNSAN ONURU 15
A. İnsan Onurunun Neliğine İlişkin Kavramsal Tartışmalar 15
B. İnsan Onuru Kavramının Tarihsel Gelişimi 20
C. Özerklik ve Onur 24
1. Genel Olarak 24
2. Tıp Etiği Bağlamında Özerklik ve Onur 25
a. Genel Olarak 25
b. Ötanazi 31
3. İnsan Onuru ve İnsan Hakları 36
II. AYDINLATILMIŞ ONAM VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİ 42
A. Hasta Hakları 42
B. Kendi Kaderini Tayin Hakkı 47
C. Yaşama Hakkı 49
D. Sağlık Hakkı 53
E. Kişinin Maddi ve Manevi Varlığını Koruma ve Geliştirme Hakkı 57
F. Düşünce ve Kanaat Özgürlüğü 60
G. Mahremiyet Hakkı 62
İkinci Bölüm
AYDINLATILMIŞ ONAM
I. KAVRAMSAL İNCELEMELER 67
II. AYDINLATILMIŞ ONAMIN HUKUKİ NİTELENDİRİLMESİ 68
III. AYDINLATILMIŞ ONAM NEDİR? 72
A. Aydınlatılmış Onamın Tarihçesi 73
B. Aydınlatılmış Onamın Amacı 75
C. Aydınlatma Yapacak Kişi 76
D. Aydınlatılmış Onamı Alınacak Kişi 77
E. Aydınlatılmış Onamın Şekli 79
F. Aydınlatılmış Onamın Zamanı 81
IV. AYDINLATMA TÜRLERİ 82
A. Tedavi (Güvenlik) Aydınlatması 83
B. Otonomi (Karar) Aydınlatması 83
V. AYDINLATILMIŞ ONAMIN KAPSAMI 85
VI. AYDINLATMA YÜKÜMLÜLÜĞÜNÜN İSTİSNALARI 90
A. Hastanın Aydınlatılma Hakkından Vazgeçmesi 91
B. Tedavinin Geleceği Açısından Aydınlatmanın Sınırlandırılması 93
C. Tıbbi Zorunluluk Halleri 94
VII. ÖZEL DURUMLAR 97
A. Küçüklerde Aydınlatılmış Onam 97
B. Aydınlatılmış Onam ve Kadın 100
C. Psikiyatri ve Aydınlatılmış Onam 103
D. İlaç ve Aşılarda Aydınlatılmış Onam 104
E. Koronavirüs ve Aydınlatılmış Onam 109
Üçüncü Bölüm
AYDINLATILMIŞ ONAMIN HUKUKİ DAYANAKLARI
I. ULUSLARARASI HUKUKTA AYDINLATILMIŞ ONAM 113
A. Nürnberg İlkeleri (Nuremberg Codes) (1947) 113
B. Dünya Tabipler Birliği Helsinki Bildirgesi (World Medical Association Helsinki Declaration and its amendments) (1964) 115
C. Dünya Tabipler Birliği Lizbon Bildirgesi (World Medical Association Lisbon Declaration) (1981) 117
D. Dünya Sağlık Örgütü Avrupa’da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Amsterdam Bildirgesi (WHO: A Declaration on the Promotion of Patients' Rights in Europe) (1994) 118
E. İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights) (1997) 120
F. Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi (Oviedo Sözleşmesi) (The Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine) (1997) 122
G. Dünya Sağlık Örgütü Biyomedikal Araştırmaları Değerlendiren Etik Komiteler İçin Uygulama Kuralları (WHO Operational Guidelines for Ethics Committees That Review Biomedical Research) (2000) 126
H. Beşeri tıbbi ürünler kullanılarak yürütülen klinik araştırmalarının yürütülmesinde İyi Klinik Uygulamaları ilkelerinin uygulanması ile ilgili 4 Nisan 2001 tarih ve 2001/20 EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi (EU Directive 2001/20/EC of the European Parliament and of the Council on the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States relating to the implementation of good clinical practice in the conduct of clinical trials on medicinal products for human use) (2001) 127
I. Hasta Haklarına ilişkin Avrupa Statüsü (European Charter of Patient Rights) (2002) 128
İ. Biyoetik ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (UNESCO’s Universal Declaration on Bioethics and Human Rights) (2005) 129
J. Tıp Bilimleri Uluslararası Organizasyonlar Konseyi İnsan Konulu Sağlık ile İlgili Araştırmalarda Uluslararası Etik Esaslar (International Ethical Guidelines for Health–Related Research Involving Human Subjects) (2016–2002–1993–1982) 131
K. Genel Değerlendirme 132
II. TÜRK HUKUKUNDA AYDINLATILMIŞ ONAM 134
A. Genel Düzenlemeler 134
B. Özel Düzenlemeler 141
C. Genel Değerlendirme 145
III. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA AYDINLATILMIŞ ONAM 147
A. Yaşama Hakkı ve Aydınlatılmış Onam 148
1. Yaşama Hakkının Koruma Alanı ve Kapsamı 148
a. Genel Olarak 148
b. Sağlık Personelinin Eylem ve İhmallerinden Sözleşmeci Devletlerin Sorumluluğu 149
2. Aydınlatılmış Onam ve Yaşama Hakkına İlişkin İçtihat 153
a. Ceninin Yaşama Hakkı 153
b. Tedavinin Reddi 155
c. Tıbbi Hata Sonucu Gerçekleşen Ölümler 156
d. Bilimsel Araştırmalar 157
B. İşkence veya İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele Yasağı ve Aydınlatılmış Onam 158
1. İşkence veya İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele Yasağının Koruma Alanı ve Kapsamı 158
2. Aydınlatılmış Onam ve İşkence veya İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele Yasağına İlişkin İçtihat 159
a. Tutukluların ya da Hükümlülerin Tedaviyi Reddetmesi 159
b. Rıza Olmaksızın Kanıt Toplamak Amacıyla Yapılan Tıbbi Müdahaleler 161
c. Kadınlara Özgü Tıbbi Müdahaleler 161
d. Ölüden Doku ve Organ Nakli 166
C. Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkı ve Aydınlatılmış Onam 167
1. Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkının Koruma Alanı ve Kapsamı 167
2. Aydınlatılmış Onam ve Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkına İlişkin İçtihat 170
a. Zorunlu Tıbbi Müdahaleler 170
b. Aydınlatılmış Onamı Alınacak Kişi 172
c. Kadınlara Özgü Tıbbi Müdahaleler 173
d. Operasyonun Genişletilmesi 174
e. Aydınlatmanın Anlaşılırlığı 174
D. Genel Değerlendirme 175
Sonuç 177
Kaynakça 183
Kavramlar Dizini 201